De volkstaal: onomkeerbaar?

Peter Kwasniewski heeft een aantal interessante gedachten over de ironie van de volkstaal:

"Being in Europe convinced me past all doubt that the switch after the Council to an exclusive use of the vernacular for the Mass was the most foolish and nearsighted change that could have been made. Instead of making the Mass more deeply accessible, it localizes, particularizes, and relativizes it, shutting off everyone who does not speak the local tongue; traveling or immigrant Catholics are thrust into a foreign environment that alienates them far more than the solemn Latin liturgy ever alienated the simplest peasant."

" On my sole visit to Lourdes, I attended a Mass in which the languages were being shifted constantly to accommodate the international congregation, an elaborate show of linguistic gymnastics that I found highly distracting, and it was almost impossible for me to pray. The already overly verbal and self-involved character of the new liturgy was heightened all the more by this preoccupation with proportional coverage of language groups."

" Moreover, as Jacques Maritain says in Peasant of the Garonne, the believer who, by simply kneeling at Mass and letting his mind be drawn to heavenly things, is caught up in silent worship of God, does not need words, missals, long readings and sermons; it is enough for him to be there. As the peasant  in the parish of the Curé of Ars put it: “He looks at me and I look at Him.” When the liturgy breaks this immediate spiritual contact in favor of verbal didacticism, it does a disservice to the spiritual lives of believers."

"We are living in the age of travel, the age of the “global village.” At least in the Western world, almost everyone travels at some point or another; there has never been a time in the entire history of the world when so large a number of people take trips within their country as well as to foreign countries. How foolish it was to break down the universal mode of worship just when it has become more needed than ever!"

Een kind van zijn tijd

Het Katholiek Archief, jaargang 23, nr. 38 van 20 september 1968, kol. 932-939 bevat het antwoord van de Nederlandse bisschoppen aan A. Bugnini c.m. over de gevolgen van de hervorming van de liturgie, gedateerd juni 1968. Dit is een antwoord op een schrijven met zes vragen van dezelfde Bugnini van 15 juni 1967. Het antwoord van de Nederlandse bisschoppen werd “opgesteld door de Nederlandse Commissie voor Liturgie op verzoek van de Nederlandse bisschoppen” (933).

Wat blijkt uit dit document, bijna vijftig jaar later, is hoe beneveld men was door de tijdsgeest en hoe laconiek men met het verleden omging. Maar ook hoezeer men geloofde in de kracht van verandering en hoe neerbuigend men stond tegenover critici. Tot slot ook dat wat door sommigen vaak ‘uitwassen’ van de liturgiehervorming worden genoemd actief ondersteund en nagestreefd werden door gezagsdragers. Men zou kunnen concluderen dat deze ‘uitwassen’ gewild waren!

Op de eerste vraag of de liturgiehervorming pastoraal voordelen of ongemakken heeft opgeleverd is er sprake van “meer belangstelling voor de geloofsbeleving”. Vreemd is dat er niet gezegd wordt dat dit blijkt uit een toename van deelname aan de liturgie maar “uit de groei van de aantallen en de oplages van boeken over geloof en geloofsinhoud; niet in de laatste plaats aan de zeer grote belangstelling voor ‘De nieuwe katechismus’.

Tevens is er sprake dat de liturgiehervorming “samen gaat met of voert tot een zeker verdwijnen van devotionalisme en een grotere gerichtheid op de bijbelse boodschap”. “Het verdwijnen van het aan onze cultuur vreemde en daardoor ‘klerikale’ karakter van de liturgie bevordert de wisselwerking tussen de voorganger en de gemeente en – dus – het gemeentebesef: het gevoel van verantwoordelijkheid en saamhorigheid”.

Wat de nadelen betreft is er de afwezigheid van een “echte vernieuwing van de eredienst” en een “te grote centralisatie”. Dit betekent dat er, “naast het gebruik van de vertalingen van de Preces Eucharisticae I-IV het gebruik van een aantal oorspronkelijke nederlandse canones gelegaliseerd” dient te worden. Immers, “zolang dit niet gebeurt, is het heel moeilijk het ontstaan en gebruik van teksten tegen te gaan die zich aan iedere controle onttrekken”. Opmerkelijk dat voor vernieuwing gepleit wordt vanuit een negatieve motivatie!

Dan volgt in kol. 936 onderstaande tekst. Bemerk hoe laconiek men de problemen onder tafel schuift: het zijn enkel "kleine groeperingen" en het is kwestie van “aanpassen en ze ebben weg”.

De tweede vraag betreft het aantal gelovigen. Hier lezen we dat “het aantal gelovigen in de liturgische vieringen” afneemt maar dat “het aantal dat werkelijk aan de viering deelneemt zeker toeneemt”. Een reden die wordt aangegeven is “de intensiteit van de deelneming aan de liturgische viering is minder frequent te realiseren dan het vroegere ‘bijwonen’ van de heilige mis, dat vrijwel geen andere eisen dan lichamelijke aanwezigheid stelde.” Zegt deze zin werkelijk dat de ‘nieuwe mis’ dermate intens beleefd wordt dat het zoveel energie van de gelovigen vraagt dat ze niet meer in staat zijn aan de zondagsplicht te voldoen want vroeger moest je enkel “lichamelijk aanwezig zijn”?!!

Dan volgt de samenvatting: “de liturgiehervorming als zodanig heeft het kerkbezoek niet doen verminderen ; zij heeft de kwalitatieve deelneming zeker bevorderd”.

De vierde vraag (vraag drie ging over de participatie gedurende de Goede Week) gaat over het gebruik van de volkstaal. Hier is het antwoord op de vraag of het gebruik van de volkstaal geleid heeft naar een “meer bewuste en actieve deelname” volmondig “zonder meer: ja.” Er wordt wel aan toegevoegd dat dit “voor steeds meer gelovigen duidelijk maakt dat vertalingen en bewerkingen van de gebeden uit het verre verleden niet een alleenrecht moeten hebben. Alleen zeer vrije adaptaties (motiefbewerkingen) maken nog een kans.”

Vraag vijf gaat over de zang. Men signaleert dat dit “de grootste moeilijkheid” is (938). “In de eerste plaats was er vrijwel geen liedrepertoire dat zonder meer bruikbaar was en geen weerstanden opriep. … Van rooms-katholieke zijde heeft de vorige eeuw weinig waardevols aan teksten en melodieën opgeleverd…”.

Men signaleert vele nieuwe initiatieven waarbij “steeds een volledige vrijheid gelaten is voor wat betreft de keuze van het zangrepertoire en ook hier blijkt weer, dat dan de creativiteit snel nieuwe wegen vindt.” (939)

Vraag zes vraagt hoe de gelovigen gereageerd hebben op het gebruik van de levende taal (!), op de aanpassing van de sacrale ruimte, de vereenvoudiging van de riten en van de liturgische gewaden. Het antwoord: “in het algemeen kan men zeggen dat de liturgiehervorming positief is opgevat.” Concreet: “het meer centraal plaatsen van altaar en lezenaar is overal positief opgevat … devotionalia zijn verwijderd en/of worden niet meer aangebracht…”

“Verder geldt ook hier weer: er is voor de meesten nog te weinig sprake van een echte vernieuwing … Men is op veel plaatsen uit pastorale noodzaak zowel met de vernieuwing van de gebeden als met die van de riten al eigen wegen gegaan, dikwijls met zo duidelijk gunstige resultaten, dat het niet verantwoord zou zijn hier teveel af te remmen. Het wordt steeds duidelijker, dat riten en gebeden ook nog aanpasbaar (flexibel) zullen moeten zijn naargelang van de aard, omvang, plaats van samenkomst en dergelijke van de actuele gemeente.”

Hoe onomkeerbaar is onomkeerbaar?

Er is heel wat te doen geweest over een toespraak van paus Franciscus over de liturgie waarin hij zegt dat "wij met zekerheid en met de autoriteit van het leergezag bevestigen dat de liturgische hervorming onomkeerbaar is." (Bron)

Een goed overzicht van de reacties op deze op zichzelf onbelangrijke en banale toespraak is hier te vinden. Onbelangrijk omdat er geheel en al niets nieuws in te vinden is en banaal omdat niemand, maar dan ook niemand, met gezond verstand en enige kennis van de geschiedenis van de liturgie kan beweren dat de vorm van de liturgie in steen gebeiteld staat. Bovendien, indien hieromtrent niets per se onveranderlijk is, dan geldt dit logischerwijze ook voor de liturgiehervorming zelf!

De toespraak is belangrijk enkel (en helaas) in deze zin dat voor wie het uitkomt deze zin gebruikt zal worden ter rechtvaardiging van de eigen ongehoorzaamheid aan Vaticanum II. Tevens is deze toespraak belangrijk vanwege de damnatio memoriae van het pontificaat van Benedictus XVI (naar analogie met de damnatio memoriae van Veritatis splendor door Amoris laetitia).

Ter illustratie van de relativiteit van de onomkeerbaarheid der dingen raad ik de lectuur aan van een toespraak van Paus Pius XII uit 1956 aan de deelnemers van het liturgische congres te Assisi. Hij brengt daarin o.a. de verordeningen van het H. Officie uit 1952 omtrent de plaats van het tabernakel ter herinnering ("De Allerheiligste Eucharistie moet bewaard worden in een onbeweeglijk tabernakel, geplaatst in het middendeel van het altaar") en houdt een vurig pleidooi voor de eenheid van altaar en tabernakel ("Het tabernakel van het altaar scheiden is het scheiden van twee dingen, die door hun oorsprong en hun aard verenigd moeten blijven."). (Bron)

Het behoeft weinig uitleg dat enkele jaren later op grote schaal en mét goedkeuring van de geëigende instanties deze eenheid verbroken werd.